ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЖӘНЕ КӨРШІЛЕР (1-БӨЛІМ)

Орталық Азияның жағдайы ерекше. Бұл бүкіл әлемдегі ең ірі геосаяси күштердің мүдделер қақтығысының алаңы болатын маңызды (және белгілі бір мәселелерде континент үшін негізгі) аймақ. Өзіңіз бағалап көріңіз.

— Қытай және еуропалық* өнеркәсіптің жұмысы ОА-дан пайдалы қазбаларды жеткізуге байланысты.

— ОА-да қалыптасқан ерекше кедендік режим әлемдегі ең ірі сұр импорт аймақтарының бірін құрады.

— ОА АҚШ, Сауд Арабиясы, Батыс Еуропадағы адам ағындарымен салыстырылатын ең үлкен көші-қон дәлізін құрайды.
* Қазір Украинадағы әскери әрекеттерге байланысты-біздің аймақтың ЕО үшін маңызы артты.

…екінші жағынан, Орталық Азия мемлекеттері — өз азаматтарының өмірі үшін маңызды шешімдер қабылдаған кезде тәуелсіздіктен толықтай айырылады.
Аймақтың барлық елдері мыңдаған көрінбейтін жіптермен байланып тұрған сынды. Көбінесе бұл өзара әрекеттесулер мүлдем көрінбейді және тіпті түсініксіз болады. Бұл жіптерді көру мүмкін емес /кез келген жағдайда қарапайым азаматтарға/. Бірақ оны елемеуге де болмайды.

Оларды елемей, аймақ үкіметтері ірі авторитарлық көршілермен экономикалық дағдарыстың, революциялардың, санкциялардың және кедендік соғыстардың соққысына ұшырау қаупі бар.
Бұл қалай жұмыс істейді?
Орталық Азияның геосаясатына қандай байланыстар әсер етеді?

«- Мен барлық мигранттар сияқты пойызбен жолға шықтым. Жол ұзақ, түрлі оқиғаларға толы болды. Біздің арамызда «қояндар» — болды, — деп еске алады Жылдыз. — Қорқыныш болған жоқ. Мен барлық жағдайды пойыз Қазан станциясына келіп, «дайын болыңыздар, жақында түсесіздер» деп жариялай бастағанда ғана түсіндім. «Егер досым келмесе, мен қайда барамын?», — деген ой сол кезде ғана келді. Дегенмен тәуекелге бел будым. Ол кезде мен тым жас және жігерлі болған шығармын».

Жылдыздың жолы болып, досы алдамай, келді. Екі күннен кейін жас қыз өзінің алғашқы жұмысын тапты. Бұл таңқаларлық жағдай болды, өйткені тиісті құжаттары жоқ көптеген мигранттар ұзақ уақыт бойы жұмыс таба алмайды. Бұл үшін бойжеткенге біраз қулық пен ептілік қажет болды.

Бір айдан кейін Жылдыз толық емес жұмыс тапты. Ол бильярд залына маркермен болып жұмысқа орналасты. Демалуға шын мәнінде уақыт қалмайтын. Мұндай режимде Жылдыз алты ай өмір сүрді. Мигранттар арасында бұндай жағдай жиі кездеседі.

Осы он жыл ішінде Жылдыз түрлі рөлдер мен компанияларда болды. Диспетчер болып жұмыс істеуге шақырған әйелмен сәтті танысқаннан кейін тамақтану саласында бағын сынап көрдң. Содан бері менеджер, SMM маманы болып жұмыс істеді, жарнамалары бар диаспоралық газет шығарды.

Он жылдың ішінде Жылдыз бір-неше рет Қырғызстанға оралып, онда үйленіп, бес баланы дүниеге әкелді. Кейін Ресейге табыс табу үшін күйеуімен барды. Жылдыз Ресейге барып, сонда жұмыс істеу үшін шешім қабылдағанына 80 пайыз риза екенін айтады. 20 пайызы – күйеуі екеуі табыс табамыз деп, екі жылға балаларын туған жерінде қалдырып кеткені үшін кінәлі сезінетінін айтады.

Жылдыз Қырғызстан мен РФ арасындағы көші – қон процестері күрделі екенін атап өтті. Қырғызстандағы мигранттар Қырғызстанның жекелеген аймақтарының өмірін жақсы жаққа өзгертуге қабілетті маңызды күш (оның ішінде қаржылық) болып табылады. Бірақ оларда адамдардың бастамаларын біріктіруге және бағыттауға қабілетті достық мемлекеттік құрылымдардың реттеуші факторы жоқ екені анық. Бұл ретте-көші-қон (өзінің барлық қаржылық қайтарымы үшін) — процестеріне тартылған Қырғызстанның барлық тұрғындары үшін мәдени және ұрпақтық шок түрі.

Орталық Азия елдерінен еңбек көші-қоны әлемдегі ең ірі көші-қон дәліздерінің бірі. Ресей Федерациясы Батыс Еуропа, Сауд Арабиясы және АҚШ елдерімен бірге мигранттарды тартудың жаһандық орталығы болып табылады.

2020 жылғы дағдарысқа дейін Ресей Федерациясына жыл сайын 15-16 миллион шетелдік азамат келетін. Олардың кем дегенде 30%-ы елге жұмысқа орналасу мақсатында келді.

Орталық Азия елдері Ресейдегі еңбек мигранттарының негізгі жеткізушілері болып табылады. Олар негізінен Қырғызстаннан, Өзбекстаннан және Тәжікстаннан келеді. Сарапшылар еңбек көші-қонның негізгі себептерін жұмыссыздықтың жоғары деңгейі және жалақының төмен деңгейі деп атайды.

Ресей мен елдердің статистикалық комитеттері мен институттары еңбек мигранттарының саны туралы әртүрлі ақпарат береді.

ЕАЭО құрылғаннан кейін жұмыс мақсатында келген ресейлік көші-қон органдарында тіркелгендер саны екі есеге артты. Айта кету керек, бұл жерде жеңілдіктер қолданыла бастаған ЕАЭО елдері (ЕАЭО елдерінің азаматтары патентсіз жұмыс істей алады, болу мерзімі ұлғайтылды) емес, ЕАЭО-ға кірмейтін Өзбекстан үлкен рөл атқарды, одан келушілер саны 2016 жылдан бері 3 миллионнан астам өсті.

Сарапшылардың пікірінше, айырмашылық бір адамдарды бірнеше рет санауға байланысты болуы мүмкін — олар бір жыл ішінде бір-неше рет елден кіріп-шыға алады.

Өзбекстан ЕАЭО — ға кірмегеніне қарамастан, Ресей Федерациясы мен Өзбекстан тіркеусіз болу мерзімін 15 күнге дейін арттыратын «болу тәртібі туралы» өзара келісімдер жасайды (әдеттегі мерзім – 7 күн).

Өзбекстан ЕАЭО-ға кірмей-ақ еңбек мигранттарымен алмасу саласында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Айта кету керек, он жыл бұрын өзбек үкіметі мигранттардың ақшасына тәуелділікті толығымен жоюға ұмтылғанын мәлімдеді. Осы мақсатта Өзбекстанда жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің айтарлықтай өсуіне қол жеткізу жоспарланды.

Бүгін Өзбекстан үкіметі бұл жоспарлардан толығымен бас тартып қана қоймай, Ресеймен көші-қон алмасуын жаһандық, үнемі дамып келе жатқан бизнес-жобаға айналдырды деп айта аламыз.

Ресей статистика қызметінің мәліметтері бойынша, 2021 жылы жұмысқа орналасу мақсатында Ресей Федерациясына 9 530 934 адам келді, оның 84%– ы Орталық Азия елдерінен. Еңбек мигранттарының көпшілігі Өзбекстаннан — 4 519 618, Тәжікстаннан — 2 439 198 адам және Қырғызстаннан — 884 133 адам келді. Қазақстаннан 163 938 адам бар.

Дүниежүзілік Банктің 2021 жылғы деректері бойынша («Көші-қон және даму» баяндамасы) Қырғызстан мен Тәжікстан елге қоныс аударушылардан ақша аударымдарының ең көп үлесі бар бес елдің қатарына кіреді.

12 жыл ішінде Қырғызстандағы мигранттардың ЖІӨ-ден ақша аударымдарының үлесі 25,3 пайыздан төмен түспеді, ал орта есеппен 12 жыл ішінде ақша аударымдары ЖІӨ-нің 29 пайызын құрады. Қырғызстандағы ЖІӨ-ден ақша аударымдарының ең көп үлесі 2021 жылы болды-содан кейін 8,5 миллиард долларлық ЖІӨ кезінде мигранттар елге 2,7 миллиард доллар аударды. Ең аз үлес 2015 жылы болды – 6,6 миллиард долларлық ЖІӨ кезінде мигранттар 1,6 миллиард доллар аударды. Содан кейін Ресейдегі валюталық дағдарыс жағдайында Қырғызстандағы ақша аударымдарының көлемі 25% – ға, Тәжікстанда – 33% — ға, Өзбекстанда-48% — ға қысқарды.
2009-2019 жылдар аралығында мигранттар елге 19 миллиард доллар аударды, бұл экспорт көлемінен асып түсті. Бұл аудармалардың 82% — ы Ресейден келеді.

Жалпы, Орталық Азияның 2022 жылға дейінгі көші-қон ағындары Ресей Федерациясының экономикалық құрылымдарына тұйықталып, Солтүстік көршісіне күшті қаржылық тәуелділікті қалыптастырды деп айта аламыз.

ЕАЭО келісімдері (бастапқы жоспарға сәйкес) Ресейге жұмыс күшінің тұрақты ағынын қамтамасыз ететін тетікке айналуы керек еді. Бұл Қырғызстан жағдайында жақсы жұмыс істеді.

Тәжікстанда 2021 жылы ЖІӨ-ден ақша аударымдарының үлесі Дүниежүзілік Банктің деректері бойынша 33,4% — құрады. 20 жыл ішінде ақша аударымдары үлесінің ең жоғары деңгейі 2008 жылы – ЖІӨ-нің 44,1% — құрады, 2009 жылы ол күрт төмендеді, ал 2011-2013 жылдары ол бұрынғы деңгейіне оралды. 2013 жылдан кейін 26,7-29,7% дейін тұрақты төмендеу байқалды.
Долларлық мәнде Тәжікстан тұрғындары аударымдардың ең көп санын 2013 жылы – 3,7 млрд доллар, 2021 жылы бұл сома 2,92 млрд долларды құрады.

Дүниежүзілік Банктің деректері бойынша Ресейден аударымдардың үлесі-58%, Ресейдің Орталық Банкінің деректері бойынша-61,4%.
Бір адамға ең көп ақша аударымдары Қырғызстанда – 416 доллар және Тәжікстанда – 299 доллар.
Өзбекстан еңбек көші-қоны және олардан ақша аударымдары бойынша жоғары көрсеткіштерге қарамастан, ақша аударымдарының үлесі ЖІӨ-нің едәуір үлесін құрайтын елдер тобына кірмейді. Бұл ЖІӨ мөлшерінің айтарлықтай айырмашылығына байланысты. Егер Қырғызстан мен Тәжікстанда ЖІӨ (2021) сәйкесінше 8,5 және 8,7 миллиард доллар деңгейінде болса, Өзбекстанда ЖІӨ 69,2 миллиард долларды құрайды.

Жоғары көрсеткіштер реципиент-елге тәуелділік туралы айтады. Орталық Азия – Ресейдің көші-қон өзара әрекеттесуі жағдайында Ресеймен қарым-қатынасты салқындату кезінде (ол еңбек мигранттары түрінде жұмыс күшін қажет етеді) қосымша қысым тұтқалары пайда болады.

Мысалы, Қырғызстандағы мигранттар елдің жылдық бюджетімен салыстырғанда көп ақша табады (айтпақшы, Қырғызстанның жылдық бюджеті ақша аударымдарының көлемінен аз), сондықтан мемлекет мигранттардан қосымша инвестиция көзін көреді.

Кейде қайтып келе жатқан еңбек мигранттары кедейлерге үйлер мен көпірлер салады. Мигранттардың ақшасы 2019 жылы елдің инфрақұрылымын дамыту үшін де жұмыс істей бастады — Үкімет еңбек мигранттарынан арнайы құрылған даму қорларына ақша аударуды сұрады. Осы қорлардың біріне миллион долларға жуық қаражат тартылды. Бұл ақшаға бес балабақша, алты спорт зал салынып, төрт шақырым асфальт төселді.

Халықаралық еңбек ұйымының 2018 жылғы мәліметтері бойынша әлемде 164 миллион еңбек мигранты бар, олардың 58% – ы ер адамдар. Көбінесе еңбек мигранттары немесе Құқық қорғау ұйымдары олардың құқықтарын үнемі бұзады деп мәлімдейді. Құқықтарды бұзудың ең көп тараған жағдайы еңбек шартынсыз жұмыс деп аталады. Бұл жағдайда жұмыс беруші қызметкерді жалақысын төлемей жұмыстан шығара алады.

Мектеп түлектерінің саны өзгермесе де — жыл сайын жоғары білімді алған Қырғызстанның жас тұрғындарының саны азайып келеді.

Көрсеткіштің төмендеуі айтарлықтай маңызды — 2016 жылы 52 мыңнан 2021 жылы 35 мыңға дейін.

Орта арнаулы мекемелердің түлектер саны, керісінше, сол кезеңде 90 мыңнан 98 мыңға дейін өсуде. Яғни, Ресей Федерациясындағы еңбек нарығында талап етілмеген жоғары білімі бар жастар санының төмендеу тенденциясы айқын.