Проект "НИТИ" Нити Центральной Азии
— Аймакта кен байлыктардын, өзгөчө мунай жана газдын чоң запастары бар.
2010-жылдардын орто чениндеги консервативдик эсептөөлөр боюнча, Борбордук Азия өлкөлөрүндө мунай запастарынын жалпы көлөмү 15-31 миллиард баррелге жеткен (дүйнөлүк ресурстардын жалпы көлөмүнүн болжол менен 7%ы), жаратылыш газынын корунун жалпы көлөмү 230-360 триллион кубометр (жалпы дүйнөлүк запастардын тоннасынын 7 пайызы). Аймакты дүйнөдөгү эң ири алтын өндүрүүчүлөрдүн ондугуна киргизсе болот (эгерде аны жалпы соода эрежелери менен ажырагыс субъект катары карасак).
Борбордук Азия чөлкөмүнүн мамлекеттеринде негизинен Казакстанда, Өзбекстанда жана Түркмөнстанда топтолгон тоо-кен, металлургия жана химия өнөр жайлары, отун-энергетикалык комплекси өнүккөн. Тоо-кен иштерине болгон мамиле ар кандай. Түркмөнстандын экономикасы дээрлик толугу менен газ сатуудан көз каранды, Өзбекстан ата мекендик өндүрүш аркылуу өзүнүн күйүүчү майга болгон муктаждыгын камсыздайт, бирок «голландиялык оорунун» типтүү курмандыгы эмес, башкача айтканда, экономикасын бир гана пайдалуу кендерди сатууга негиздебейт, Казакстан гибриддик экономикалык моделди калыптандыргандай, толук улутташтыруудан эркин, бирок ички өзгөчөлүктөрүнөн улам, мунай жана газ сатууга өтө көз каранды.
Региондун ресурстар менен камсыз кылуудагы мааниси дүйнөлүк экономикада ойногон жупуну ролунан теңдешсиз ашып турат.
*Белгилей кетчү нерсе, дүйнөлүк пайдалуу кендердин запастарын баалоо да туруктуу мааниге ээ эмес.
— Борбордук Азия чөлкөмүндө пайдалуу кендерди коопсуз ташуу жолдору мурдатан эле түзүлгөн (алардын айрымдары совет дооруна таандык). Ар кандай товарлар үчүн транзиттик аймак катары аймактын потенциалы уникалдуу жана өнүккөн региондордун, мисалы, Европа Биримдигинин потенциалы менен гана салыштырууга болот.
— Пайдалуу кендерди эркин экспорттоо үчүн чек аралар ачылган мезгилде (1990-жылдардын ортосу) чөлкөмдүн постсоветтик өлкөлөрүндө пайдалуу кендерди казып алуу жана ташуу боюнча адистердин жетишээрлик күчтүү базасы болгон. Каалаган чет элдик компания жергиликтүү кендерди иштетүүнү башташы мүмкүн эле, аз айлык акы алган, бирок квалификациялуу жергиликтүү жумушчуларга таянып.
— Белгилүү бир учурга чейин аймактагы кен байлыктарга бай өлкөлөр саясий мааниде өтө туруктуу болуп, алдын ала айтууга боло турган жана ишенимдүү өнөктөштөр болгон.
Алгачкы жагымдуу көрүнүштү татаалданткан факторлор төмөнкүлөрдү камтыйт:
— Борбордук Азия үч тарабынан үч ири мамлекет (Кытай, Орусия жана Иран) менен курчалган жана алар өздөрүн Евробиримдиктин өнүккөн өлкөлөрүнө жана АКШга уникалдуу атаандаш катары көрсөтүүдө.
— Орусия менен Кытай өзүлөрү (ар кандай себептерден улам) пайдалуу кендердин ири сатып алуучулары жана региондун базарларында оюндун өз шарттарын коюуга умтулушууда.
Экинчи жагынан, жаңы төрөлгөн саясий системалардын алсыздыгы, (эгемендүүлүк мезгилинде), өнүккөн өздөрүнүн каржылык элитасынын жоктугу, авторитардык коңшулардын күчтүү таасири, өз жарандарынын кызыкчылыгын коргоого кызыкдар болбогон коррупциялашкан өкмөттөр — көп сандаган коррупциялык аракеттерге жана мыйзам бузууларга шарттарды түзгөн.
Бул күнү — 2020-жылдын 19-мартында — 10 жылдан ашык абакта отурган «Казатомпром» улуттук компаниясынын мурдагы жетекчиси, карылыгы байкалган Мухтар Жакишев шарттуу түрдө эркиндикке чыкты.
Мен аны плакаттарга жана футболкаларга «Жакишевге эркиндик» деген жазуулар менен тосуп алам. Акыры дарбаза ачылганда эки кара джип айдап чыкты. Алардын биринен Мухтар Жакишевди көргөн эл чуркашат.
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси, маектердин бириндеги эскерүүлөр«Мен сыртка чыгып, лагердин дарбазасынын алдынан эл мени тосуп алгандан кийин токтобой өтүшүм керек деген шарт коюшту. Анан мен: «Жок, анда мен чыкпайм, же басып кетем» дедим. Булар менин джиптерим эмес, Улуттук коопсуздук комитетинин джиптери болчу».
— ал кезде орус тилдүү студенттер үчүн бул чоң кыялдарынын бири эле. Москвада Казакстандын болочок элитасынын ортосундагы мамиле түзүлдү. Ошол эле учурда, ал жакта окушкан Мухтар Жакишев, Мухтар Аблязов [Казакстандын ири саясатчысы, келечекте саясий куугунтукка кабыла турган оппозиционер], Рахат Алиев (Казакстандын мурдагы №2 адамы, Казакстандын күчтүү башчысы Нурсултан Назарбаевдин мурдагы күйөө баласы, 2015-жылы абакта асынып өлгөн жеринен табылган. Венадагы камера] жана Дарига Назарбаева — Нурсултан Назарбаевдин кызы. Окуяларга караганда, алардын баары бири-бири менен байланышта болушкан
Андан кийин — аспирантура.
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси, маектердин бириндеги эскерүүлөр«90-жылдары мен Москвада болчумун, Петровка 38де (Москва шаардык аткаруу комитетинин ички иштер башкы башкармалыгынын атактуу имаратында) иштечүмүн, ал жакта лабораториям бар болчу, Москва инженердик институтунун аспиранты элем. Мен лазердик манжа изи менен алектенчүмүн. СССР Ички иштер министрлиги менен ишкердик келишимибиз бар болчу, ал ички иштер органдарына илимий жардам көрсөтүүдөн турат», — дейт Мухтар Жакишев досу Арманжан Байтасовго.
Дегеле бардыгы Мухтар Жакишевдин өкмөттө кандайдыр бир жогорку кызматты ээлөөсүнө карай багыт алды: буга тажрыйба жана ошол кезде абдан жакшы кызматта турган адамдар менен болгон байланыштар түрткү болду.
Бирок ал «Казатомпром» атомдук компаниясына барды — ошол кездеги эң кирешелүү эмес, бирок өнүгүү потенциалы чоң.
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси«Ал кезде Уран жашоодо сырттан келген адам болчу. Мен «Казатомпромго» келдим – урандын баасы төмөн, фунту 11 доллар, ал түшүп жатат. Ал эми бул төмөндөөнүн аягы жок, анткени базардын 60%ы кампалардан камсыздалат. Бул базарда канадалыктар менен француздар отурушат. СССР кулап баратат, биз ураныбыз менен чыгабыз, рынок ысытма болуп жатат, АКШ антидемпинг киргизет – 112%. Европалыктар да өз рыногун коргошкон. Ашыкча уран бар, басым күчөп жатат, ракеталык куралсыздануу жүрүүдө, бүткүл дүйнөдө уран кендери жабылууда. Бул кичинекей бааны көтөрө алгандар гана калат. 2014-жылга чейин складдык запастар жетиштүү болчу.Мен 1998-жылы келгем — баасы 11-12, 2001-жылы — 6,70. Бул көрсөткүчтөн төмөн», — дейт Жакишев Orda News телеканалына берген маегинде.
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси«Казатомпром бардык түзүлгөн келишимдерди узак мөөнөттүү баалардан спот баасына, башкача айтканда, сатып алуучулар кубануу менен макул болгон дароо жеткирүү баасына чейин кайра жазды: спот баасы, адатта, узак мөөнөттүү баадан төмөн….// Биз тапканбыз. Андан орто эсеп менен 600 миллион доллар. Алар муну сокурлар деп аташкан, бирок бул куру сөз. Бул баа жеткилеңсиздик боюнча спекуляция болчу, аны биз 2004-жылы эскерткенбиз, бирок алар бизди укпай койгондуктан, 2005-жылы андан акча табышкан».
Жакишевди коомдук чөйрөдө эч ким ээрчиген жок: ал саясатка аралашпаган, шок эмес – жөн гана бизнеске аралашкан деп айтууга болот. Ал эми өкмөттө андан майнап чыккан жок – мен энергетика министринин орун басары болуп үч ай гана иштедим, анан өзү айткандай, «баары тажап кетти, анткени мен оюн эрежесин буздум».
«Тажадым» — дейли. Бирок ал бул үчүн түрмөгө отурушу керек эмеспи?
«Казатомпромдун» мурдагы жетекчисинин өзүнүн божомолдору бар. Ал орустардын Казакстандан уран кендерин алып кетүүсүнө тоскоол болгон деп эсептейт
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси, маектердин бириндеги эскерүүлөр«Мен айттым: же экөөбүз тең которуу мүмкүнчүлүгүн карап жатабыз, же экөөбүз тең өткөрүп жатабыз. Жыйынтыгында «Росатом» менен 50/50 миң тонна өндүрүш үчүн беш биргелешкен ишкана түзө турган келишимге кол койдук, алар бизге кубаттуулугу 5 млн рр болгон байытуу заводунун 50% үлүшүн беришет».
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси, маектердин бириндеги эскерүүлөр«Мен ошондо дагы таң калдым, орус тарап: төрт талааны алып, бирөөсүн жеке адамга берсек болобу? Мен айтам: бул сиздердин үлүшүңөр, аны менен каалаганыңарды кылгыла. Өздөрүнө төртөөнү алып, бирөөнү Анисимовго беришет. Анан алар андан сатып алышат. Мен айттым: Мага баары бир, бул орус ашканасы, эгер алар ушундай иштерди жасаганды жакшы көрүшсө, жасашсын. Андан кийин Анисимов алгач Казакстандын уран тармагында пайда болгон. Аларга жакса керек: бекер алып, кайра сатып, акчасын жоготушту».
-
Нурлан ЖумагуловКазакстандын мунай тейлөөчү ишканалар союзунун директору«Заводдун акционерлери: GANBERG UK LTD – 60%, GEXIOR UK LTD – 40%. Чалгындоо келишими 2015-жылы түзүлгөн, комбинаттын 49%ы бар, геологиялык чалгындоо иштеринин жүрүшүндөгү бардык финансылык тобокелдиктерди №6 жана №7 участоктордогу «Буденовск» ЖЧКсы АИ өз мойнуна алган. 2021-жылы компания өндүрүштүк келишимге кол коёт. 2022-жылы чет өлкөлүк өнөктөштөр (GANBERG жана GEXIOR) өз үлүшүн сатууну чечишет. Бир гана суроо: GANBERG жана GEXIORдун артында ким турат? Анан кантип алар тыйынга гана, эң баалуу байлыкка ээ болушту? ЖМКлар GANBERG үлүшүнүн артында Александр Клебанов турат деп билдирет. GEXIORдин бенефициары ким? Акционерлердин чогулуштарында бул эки компаниянын кызыкчылыгын бир эле адамдар (Maria Mylonova и Aristos Iacovou) коргошкон. Бир нерсе түшүнүктүү – «Росатом» менен келишимге (1,3 миллиард доллар) Жаңа Казакстан [өкмөт – болжол менен] уруксат берген. Бирок баштапкы келишимди жокко чыгарып, КАП үчүн кошумча 1,3 миллиард доллар табууга мүмкүн болду. Биз чыныгы бенефициарлар кимдер деп ойлойбуз, бирок бизде фактылар жок болгондуктан, биз карманабыз».
2009-жылы казак өкмөтү Uranium One компаниясынын үлүшүн орусиялык структуралар сатып алгысы келгенде, анын өкүлү Владимир Школьниктин (казак мамлекеттик ишмери — болжол менен) тууганы болгон деген кырдаал түзүлгөн.
Жакишев жапониялык Toshiba компаниясы менен келишим түзүүнү сунуштады. Бирок казак өкмөтү Жапония менен болгон келишимди жактырган жок. 2009-жылдын 21-майында Мухтар Жакишев камакка алынып, 2009-жылдын 22-майында Владимир Школьник Казакстан Республикасынын Премьер-министри тарабынан «Казатомпром» УАКтын жетекчисинин бош кызматына сунушталган.
2009-жылы июнда (Жакишев дароо эле камакка алынгандан кийин) «Росатомдун» туунду компаниясы болгон «Атомредметзолото» (АРМЗ) «Казатомпром» менен биргеликте Каратаудагы уран казып алуу долбоорундагы 50% үлүшүнүн ордуна Uranium One компаниясынын 16,6% акциясын сатып алган. 2010-жылы Uranium One Казакстандын Акбастау жана Заречное уран казып алуу долбоорлорунун 50% жана 49% үлүшүн алган. Мунун ордуна орусиялык ARMZ Uranium Oneдагы үлүшүн 51% га чейин көбөйттү.
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси, маектердин бириндеги эскерүүлөр«Мен [Орусиянын президенти Владимир] Путин менен жолугушчу күнү камакка алындым. Алар Жапониядан учуп келишкен, бирок ал жактан эч нерсе болгон жок. Мен вице-министр Йошио Мочизуке-сан менен сүйлөштүм — ал бул анын күнөөсү деп абдан кечирим сурай баштады, анткени ал Путинге катуу сүйлөп, «ал кыжыры келип, сизди дароо камап салышты». Мен ага анын күнөөсү жок экенин, Путинден башка дагы көптөгөн көйгөйлөрүм бар экенин айттым.
-
Мухтар Жакишев«Казатомпромдун» мурдагы жетекчиси, маектердин бириндеги эскерүүлөр«Мен жакында 2012-жылдын 21-февралында жазган тобумдан ачык катты таптым. Негизги айыптар мына: Бул айып боюнча мен белгисиз жерден белгисиз адамдан, белгисиз убакта жана такталбаган суммада пара алган деп күнөөлүүмүн. Эми мен сиздерге судьянын цитатасын окууга аракет кылам: «Мунун баары Жакишев татаал, арамза кылмышкер, өзүнүн кылмыш иштеринин изин калтырбаган, ошондуктан эң оор жазага татыктуу экенин көрсөтүп турат». Бул судьянын түз сөзү».