— Өңірде пайдалы қазбалардың, әсіресе мұнай мен газдың ірі қоры бар.
2010 жылдардың ортасындағы консервативті бағалаулар бойынша Орталық Азия елдеріндегі мұнай қорларының жалпы көлемі 15-31 млрд.баррельге ( әлемдік ресурстардың жалпы көлемінің шамамен 7%), табиғи газ қорларының жалпы көлемі 230-360 трлн. текше метрге (әлемдік қорлардың жалпы көлемінің 7%*) жетті. Аймақты әлемдегі ең ірі 10 алтын өндірушілердің қатарына қосуға болады (егер біз оны жалпы сауда ережелерімен біртұтас құрылым ретінде қарастыратын болсақ).
Орталық Азия өңірінің мемлекеттерінде негізінен Қазақстанда, Өзбекстанда және Түрікменстанда шоғырланған дамыған тау-кен өндіру, металлургия және химия салалары, отын-энергетика кешені бар.
Тау-кен өндірісінің жұмыстарына көзқарас әртүрлі. Түркіменстанның экономикасы газды сатуға толықтай тәуелді, Өзбекстан ішкі өндіру есебінен отынға деген қажеттілігін қаматамасыз етеді, бірақ «голландиялық аурудың» типтік құрбаны емес, яғни өз экономикасын тек пайдалы қазбаларды сатуға негіздемейді. Ал Қазақстан экономиканың гибридті моделін қалыптастырғанымен, ол толық мемлекеттендіруден босатылған, бірақ ішкі өндіріске байланысты ерекшеліктер әлі де мұнай мен газды сатуға тәуелдейді.
Ресурстармен қамтамасыз ету тұрғысынан аймақтың маңызы оның әлемдік экономикадағы қарапайым рөлінен салыстырмалы түрде асып түседі.
* Әлемдік пайдалы қазбалар қорын бағалау да белгіленген мән емес екенін атап өткен жөн.
— ОА аймағында пайдалы қазбаларды қауіпсіз тасымалдау жолдары құрылды (оның бір бөлігі — Кеңес заманында). Өңірдің кез келген тауарлардың транзиттік аймағы ретіндегі әлеуеті бірегей және оны, мысалы, Еуроодақ сияқты дамыған өңірлердің әлеуетімен ғана салыстыруға болады.
-Пайдалы қазбалардың еркін экспорты үшін шекаралар ашылған кезде (1990 жылдардың ортасы) өңірдің посткеңестік елдері пайдалы қазбаларды өндіру және тасымалдау үшін мамандардың жеткілікті күшті базасына ие болды. Кез келген шетелдік компания төмен ақы төленетін, бірақ білікті жергілікті орындаушылардың пулына сүйене отырып, жергілікті кен орындарын игеруді бастай алды.
— Белгілі бір уақытқа дейін аймақтың пайдалы қазбаларға бай елдері саяси мағынада өте тұрақты болды, сонымен қатар болжамды әрі сенімді серіктестер болды.
Бастапқыда қолайлы көріністі қиындататын факторларға мыналарды жатқызуға болады:
— Орталық Азия үш жағынан үш ірі мемлекетпен (Қытай, Ресей және Иран) қоршалған, олар өздерін Еуропалық Одақ пен АҚШ-тың дамыған елдерінің бәсекелестері ретінде көрсетеді.
— Ресей мен Қытайдың өздері (әр түрлі себептермен) ірі пайдалы қазбаларды сатып алушылар болып табылады және аймақ нарықтарында өздерінің ойын шарттарын орнатуға тырысады.
Екінші жағынан-жаңадан құрылған саяси жүйелерінің әлсіздігі, өзінің дамыған қаржылық элитасының болмауы (тәуелсіздік алған кезде), авторитарлық көршілердің күшті әсері, өз азаматтарының мүдделерін қорғауды ойламаған жемқор үкіметтер — көптеген сыбайлас жемқорлық актілері мен заң бұзушылықтарға жағдай жасады.
Бұл күні – 2020 жылғы 19 наурызда — шартты түрде мерзімінен бұрын «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық компаниясының бұрынғы басшысы, 10 жылдан астам түрмеде отырған Мұхтар Жәкішев қамаудан шықты.
Жиналған адамдар оны плакаттар мен футболкалардағы «Жәкішевке еркіндік» жазулармен қарсы алды. Қақпа ашылған кезде, одан екі қара джип шығады. Олардың бірінде Мұхтар Жәкішевті көргенде адамдар соған қарай жүгіреді.
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы, сұхбаттарының біріндегі естеліктер«Мен сыртқа шығып, адамдар мені лагерь қақпасында кездестіргенде, маған тоқтамай жүру керек деген шарт қойылды. Содан кейін мен: «Жоқ, олай болса, мен шықпаймын немесе жаяу барамын» дедім. Бұл менің джиптерім емес, олар Ұлттық қауіпсіздік комитетінің джиптері болды».
Содан кейін аспирантурада оқыды.
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы, сұхбаттарының біріндегі естеліктер«90 — шы жылдары мен Мәскеуде болдым, Петровка 38-де жұмыс істедім [Мәскеу қалалық атқару комитетінің әйгілі МІІБ ғимараты,], менде зертхана болды, мен Мәскеу инженерлік институтының аспиранты болдым. Сол кезде лазерлік саусақ ізімен айналыстым. Біздің КСРО ІІМ-мен шаруашылық келісім-шартымыз болды, ол ішкі істер органдарына ғылыми көмек көрсету болды», — дейді Мұхтар Жәкішев өзінің досы Арманжан Байтасовқа берген сұхбатында.
Жалпы, бәрі Мұхтар Жәкішевтің Үкіметте қандай да бір жоғары лауазымға ие болатынындай көрінді: бұған тәжірибе мен сол кездегі өте жақсы есепте тұрған адамдармен байланыс ықпал етті.
Бірақ ол «Қазатомөнеркәсіп» атом компаниясына барды – бұл сол кездегі даму әлеуеті төмен орын еді.
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы«Сол кезде уран аутсайдерлердің қатарында болды. Мен Қазатомөнеркәсіпке келгенде — уранның бағасы төмен, паунд үшін 11 доллар [фунт] болды және бұл баға одан әрі төмендейді. Бұл құлдыраудың соңы жоқ, өйткені нарыққа уранның 60% қоймалардан жеткізіледі. Бұл нарықта канадалықтар, француздар болды. Кеңес одағы құлдырап жатыр, нарықтағы жағдай қызу үстінде, АҚШ демпингке қарсы баж салығын 112% енгізуде. Еуропалықтар да өз нарығын қорғады. Уран-артық, қысым жүріп жатыр, зымырандарды қарусыздандыру болды, бүкіл әлемде уран кеніштері жабылуда. Шағын бағаны жеңе алатындар ғана қалады. Қойма қоры 2014 жылға дейін жеткілікті болды. Мен 1998 жылы келдім – бағасы 11-12, 2001 уранның бағасы 6.70 түсті. Бұл қазірдің өзінде өте төмен», — дейді Жәкішев Orda news-ке берген сұхбатында.
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы«»Қазатомөнеркәсіп барлық қолданыстағы келісімшарттарды ұзақ мерзімді бағадан спотқа, яғни сатып алушылар қуана келіскен жедел жеткізу кезіндегі бағаға қайта жазды: спот бағасы ұзақ мерзімді бағадан төмен….// Біз одан орташа есеппен 600 миллион доллар таптық. Бұл соқыр серпіліс деп аталды, бірақ бұл сандырақ. Бұл біз 2004 жылы ескерткен баға белгілеудің жетілмегендігі туралы алыпсатарлық болды, бірақ бізді тыңдамағандықтан, 2005-те пайда тапты».
Джакишевті қоғамдық алаңда ешкім қадағаламады: ол саясатпен айналыспады, дүрбелең болған жоқ – жай ғана бизнеспен айналысты. Үкіметте ұзақ жұмыс істемеді-Энергетика министрінің орынбасары лауазымында ол үш айға ғана болды, содан кейін өзі айтқандай, «бәрі мезі болды, себебі мен ойын ережелерін бұзамын».
«Мезі болды» — айталық. Бірақ бұл үшін түрмеге отырғызады ма?
«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысының болжамдары бар. Ол ресейліктерге Қазақстаннан уран кеніштерін алуға кедергі келтірді деп санайды.
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы, сұхбаттарының біріндегі естеліктер«Мен не екеуін де беруді қарастырамыз, не екеуін де береміз дедім. Нәтижесінде біз «Росатоммен» мың тонна 50/50 өндіру бойынша бес бірлескен кәсіпорын құратын келісімге қол қойдық, ал олар бізге қуаты 5 млн рр байыту зауытындағы үлестің 50% — береді».
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы, сұхбаттарының біріндегі естеліктер«Сол кезде мені таңқалдырғаны, Ресей тарапы былай дейді: Егер біз төрт кен орнын алып, біреуін жеке адамға берсек, түк болмайды ма? Мен айттым: бұл сіздің бөлігіңіз, не істесеңіз де өз еркіңізде. Олар төртеуін өздеріне алады, ал біреуін Анисимовқа береді. Содан кейін олар оны сатып алады. Мен айттым: маған бәрібір, бұл ресейліктердің ішкі мәселесі, егер олар осындай нәрселермен айналысуды ұнатса — олар айналыссын. Сол кезде Анисимов алғаш рет Қазақстанның уран саласында пайда болды. Оларға ұнаған сияқты: Мен оны тегін алдым, қайта саттым және ақшаны жоқ қылып жібердім».
-
Нұрлан ЖұмағұловҚазақстанның мұнай сервистік компаниялар одағының директоры«Комбинаттың акционерлері: GANBERG UK LTD – 60%, gexior UK Ltd – 40%. Барлауға келісімшарт 2015 жылы жасалды, комбинатта 49%, №6 және №7 учаскелерде «Буденовское «БК» ЖШС геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу кезінде барлық қаржылық тәуекелдер өз мойнына алынды. 2021 жылы компания Тау-кен келісімшартына қол қойды. 2022 жылы шетелдік серіктестер (GANBERG және GEXIOR) өз үлестерін сатуға шешім қабылдады. Басты сұрақ — GANBERG пен GEXIOR-дың артында кім тұр? Олар арзан бағаға ең құнды активті қалай сатып алды? БАҚ GANBERG-тің үлесінің артында Александр Клебанов тұрғанын хабарлайды. Ал GEXIOR бенефициары кім? Акционерлер жиналыстарында екі компанияның мүдделерін бірдей адамдар (Maria Mylonova и Aristos Iacovou) ұсынды. Бір нәрсе анық — «Росатом» ($1,3 млрд) Жаңа Қазақстанмен [Үкіметпен-прим.] мәмілескен. Бірақ бастапқы мәмілені алып тастап, ҚКП үшін қосымша 1,3 млрд табуға болатын. Біз шынайы бенефициарлар кім екенін болжаймыз, бірақ на0ты фактілер болмағандықтан – қалыс қаламыз».
2009 жылы Қазақстан Үкіметі Uranium One-дағы үлесті Владимир Школьниктің [қазақстандық мемлекет қайраткері — прим.] туысы өкіл болған ресейлік құрылымдар сатып алғысы келген жағдай туындады, ал Жәкішев жапондық Toshiba компаниясымен келісімшарт жасауды ұсынды. Бірақ Қазақстан Үкіметі Жапониямен келісімді мақұлдамады. 2009 жылғы 21 мамырда Мұхтар Жәкішев қамауға алынды, ал 2009 жылғы 22 мамырда Владимир Школьникті ҚР Премьер-министрі «Қазатомөнеркәсіп «ҰАК»АҚ басшысының босатылған лауазымына ұсынды.
2009 жылдың маусым айында (Жәкішев қамауға алынғаннан кейін) Росатомның еншілес кәсіпорны Атомредметзолото (АРМЗ) Қазатомөнеркәсіппен бірлесіп Қаратауға уран өндіру жобасындағы 50% үлесінің орнына Uranium One 16,6% акциясын сатып алды. 2010 жылы Uranium One қазақстандық Ақбастау және Заречное уран өндіру жобаларындағы үлесінің 50% және 49% алды. Бұған айырбастау үшін ресейлік АРМЗ Uranium One-дағы үлесін 51% — ға дейін арттырды.
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы, сұхбаттарының біріндегі естеліктер«Мені [Ресей президенті Владимир] Путинмен кездесуге тура келген күні тұтқындады. Олар Жапониядан ұшып келген, ондағы кездесу нәтиже бермеді. Мен вице-министр Йошио Мочизуке-санмен сөйлестім – ол Путинмен өте қатал сөйлескендіктен және «ол ашуланып, сіз бірден түрмеге жабылғаныңыз үшін» өзін кінәлі сезініп, кешірім сұрай бастады. Мен оған оның еш кінәсі жоқ екенін айттым, менде Путиннен басқа көптеген қателіктер бар».
-
Мұхтар Жәкішев«Қазатомөнеркәсіптің» бұрынғы басшысы, сұхбаттарының біріндегі естеліктер«Жақында Мен өз тобымнан 2012 жылдың 21 ақпанында жазған ашық хатты таптым. Мұнда мен негізгі айыптауларды келтіремін: бұл айып бойынша мен белгіленбеген уақытта, белгіленбеген сомада, белгіленбеген адамнан пара алғаныс үшін кінәлімін. Әрі қарай Мен сізге судьяның дәйексөзін оқуға тырысамын: «мұның бәрі Жәкішевтің өзінің қылмыстық іс-әрекетінің ізін қалдырмайтын, сондықтан ең қатал жазаға лайық күрделі, айлакер қылмыскер екенін көрсетеді». Бұл судьяның тікелей сөзі».